نامیرایی در ابیات مور و هوره

سیمره (محمدحسین آزادبخت): قوم لک یکی از اقوام زاگرس‌نشین است که هم اکنون در یک پراکندگی گسترده با اقوام مجاور خود در هم آمیخته است. قطعاً زیستگاه این قوم از دیرباز تا کنون در زاگرس میانی بوده است. این قوم همانند سایر اقوم زاگرس‌نشین، طی قرن‌های متمادی و مداوم رمه‌های اسب و گله‌های گاو و گوسفند خود را در چراگاه‌های محدودی که در دشت‌های کوچک میان کوهی واقع بوده به چرا وامی‌داشته‌اند، تا به شیوه‌ی کوچ‌‌گری و بر اساس ساختار اقتصادی شبانی در چین‌خوردگی‌های سخت و دشوار زاگرس میانی جا خوش کنند و با جغرافیای زیستگاه خود، کنار بیایند.

اسکان قوم لک در زاگرس میانی بسیار طولانی است. استمرار مداوم نوعی زندگی دیرپا باعث گردیده تا میراث‌های معنوی این قوم در یک پیوستگی تاریخی از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. انتقال فرهنگِ شفاهی، سینه به سینه باعث گردیده تا مضامینی مختلف موافق با مقتضیات نسل‌ها پخته و پخته‌تر شود و فرهنگِ خاص جامعه‌ی ایلیِ قوم لک با غنای کم‌نظیری شکل بگیرد.
سعی می‌شود در این نوشتار به تعدادی از تک‌بیت‌های مور و هوره که هر کدام نمونه‌های بارزی از شاه‌کارهای ادبیات شفاهی در گویش لکی هستند، پرداخته شود.
همه‌ی این تک‌بیت‌ها با مضامینی متأثر از مرگِ انسانی که درگذشته است، سروده شده‌اند. این ابیات برای ارج نهادن به انسانی است که دیگر در میان همیارانش نیست. همیاری که تا دیروز از حریم چراگاه‌ها، ایل راه‌ها و آبشخورهای ایل دفاع می‌‌کرد. امروز باید اندوه نبودنش را همیارانش فریاد بزنند تا آنانی که می‌خواهند جای او را پر کنند، بدانند عضو مفید جامعه‌ی ایلی بودن، ارج و ارز فراوانی دارد. شاید با شکوه به جای آوردن آیین«پُرس» برای ستودن درگذشته به خاطر تحقیر مرگ بوده است. گاهی در این ستودن‌ها، ابیاتی سروده می‌شود تا همراه با سر دادن آواهای مور و هوره، مرگ انکار شود. آرزوی نامیرایی و جاودانگی از آغاز آفرینش تا کنون برای انسان دغدغه‌ای ازلی و ابدی بوده است. گریز از مرگ و گردن ننهادن به آن سرانجامی نداشته است. انسان به این باور رسیده است که مرگ همزادی است که با او زاده شده است. روزی مرگ، رو در رویش خواهد ایستاد و او را می‌میراند. انسان همواره تلاش کرده تا از این کابوس رهایی یابد. تنها در دنیای خیال بوده که انسان توانسته است بر مرگ ظفر بیابد.
نامیرایی در بسیار از ابیات خیال‌انگیز مور پارادوکس حیرت‌آوری است که زنان ایل در حالی‌‌که در سوگ عزیز از دست رفته‌شان به عزا می‌نشینند و بر گِرد جنازه‌اش شیون می‌کنند، ابیاتی را در هم‌سُرایی‌های مور سر می‌دهند که مضمون آن‌ها ضمن ناباوری مرگ درگذشته نامیرایی و جاودانگی را برای او آرزو می‌کنند.
یکله داران یکله‌ش بمانو
چُوی دارِ آسو هر واش به شانو
yakela dārān yaklaš bemānū
čö dāre āsu har vāš bešānū
تک‌بیت یاد شده از صد‌بیت مویه است که زنان قوم لک در هم‌سُرایی مور برای مرگ عزیز از دست رفته‌شان سر می‌دهند. واژگان و خیال در این تک‌بیت به نحوی هوشمندانه در هم تنیده شده‌اند تا شاه‌کاری در ابیات شفاهی یک قوم شکل بگیرد. این شاه‌کار کلامی با آوای اندوهبار مور هم‌نوا می‌شود تا نگرانیِ عمومیِ بخشی از جامعه‌ی ایلی که به خاطر مرگِ فرد شاخصی عزادار شده است تسلی بیابد.
سراینده‌ی گُم‌نام این تک‌بیت سکون و مرگ را نمی‌پذیرد. آرزو می‌کند قامت یکی یک‌دانه‌‌ها همواره استوار و بادوام در چشم‌گیرترین مکان زندگی ایل همانند درختی در آسو برافراشته باشد. آسو حد فاصل بین زمین و روشنایی آسمان است. آسو به معنی فرازی است که بر همه‌جا اِشراف دارد. آسو مرز بین این‌سو و آن‌سوی یک بلندی است.
درختان آسو، مقاوم‌ترین درختانِ جنگل هستند. درختانِ آسو همواره در مسیر وزش بادها قرار دارند. هنگامی که باد بر سر شاخه‌های درخت می‌وزد آوند‌های چوبیِ تنهِ و شاخه‌های درخت در مقابل فشارهای مداوم بادها دور هم می‌تابند. درختِ آسو به همین خاطر بافت درهم پیچیده و بسیار مقاومی می‌یابد. هیچ هیزم‌شکن با تجربه‌ای درختانِ آسو را برای شکستن انتخاب نمی‌کند.
سراینده‌ی بیت هوشمندانه با اطلاع از عناصر بومی، بحران‌های روحی را با نمادهای ماندگار زیستْ‌بوم خود در هم آمیخته است تا آنانی که یکی یک‌دانه‌هایشان را از دست داده‌اند، سکون و مرگ آنان را نپذیرند. مبادا درگذشتگان از چشم بیفتند. سراینده‌ی بیت آرزو می‌کند شاخص‌ترین افراد، همانند تک درختان آسو در مقابل بادهای مخالف بایستند و همواره تکان بخورند و در افق دید همه‌ی چشم‌ها دیده شوند.
آرزوی نامیرایی و جاودانگی برای نخبگان جامعه‌ی ایلی باید آن‌قدر جذبه داشته باشند تا در یک فرایند پیچیده، فرهنگ ایلی به یاری حامیان ایل بیاید تا آنان را وادارد که ایل هیچ‌گاه از افراد شاخص و نخبه بی‌بهره نماند تا دوباره جامعه، نخبگان خود را بازتولید کند.
چنی چن‌وخته نی‌‌ین دیارت
مر بول‌کو بانان بی‌یه مزارت
čanē čanvaxta niyan deyāret
mar bölkubānān biya mezāret
آدمی از ژرف‌اندیشی سراینده‌ی گم‌نام این تک‌بیت نیز در حیرت می‌ماند. این تک‌بیت هم که برای مور و هوره سروده شده است، در نهایت ایجاز عصاره‌ی روان اجتماعی قومی را در مقابل مرگ عزیز از دست رفته‌اش در خود خلاصه کرده است. این تک‌بیت‌ شاه‌کاری است که جهان پیرامون انسان ایلیاتی را با اشیا و اسطوره‌ها با محیط زندگی‌اش درهم آمیخته و به عالی‌ترین شکل اندوه و تنهایی و نامیرایی انسان را بیان می‌کند. ظاهراً معنی تحت‌لفظی این بیت درباره‌ی ناباوری مرگ عزیزِ از دست‌رفته‌ای است. اما اگر از ابعاد مختلف به تفسیر آن پرداخته شود، ژرف‌اندیشی سراینده‌ی آن آدمی را شگفت‌زده می‌کند. تک‌بیتِ فوق در یادمان عزیز از دست‌رفته‌ای سروده شده که مدتی از مرگش، گذشته است.
سراینده‌ی بیت، برای این‌که اندوهِ نبودن را بزرگ جلوه دهد، واژگان «چَنی» و «چَن» را انتخاب نموده است تا با بیان آنان سنجه‌ی زمان از دست برود و حسرت دیدار در مکانی نامعلوم، گُم شود. واژه‌ی «نی‌ین» به معنی نبودن آن‌قدر قاطع نیست که مفهوم نبودن را القا کند. چون در گویشِ لکی، نی‌ین واژه‌ای است که با تردید هم‌نشین است. نمی‌توان با بیان نی‌ین از بلاتکلیفی بودن یا نبودن، رهایی یافت. بیان این واژه امید موهومی را برمی‌انگیزد تا ناباوری در مرگ، به مخاطب انتقال بیابد. واژه‌ی «دیار» گرچه به معنی دیدار و دیدن است؛ اما دیار به معنی منظرگاه و دیدرس نیز هست. سراینده‌ی این تک‌بیت منظور دیدرس را نیز در نظر داشته است. دیدرس افقی است که شخص در آن رؤیت می‌شود.
سراینده‌ی بیت برای تکمیل فضاسازی واژه‌ی «بانان» را در مصرع دوم به این تصویرسازی ذهنی می‌افزاید. بانان به معنی دشت‌های هموار است. دشت‌هایی که بلند و مرتفع هستند. سراینده‌ی بیت «بان» را برای این برگزیده است تا تجسمی از دیده نشدن در ذهن مخاطب در دشت‌های گسترده شکل بگیرد و هراس از تنهایی و بی‌کسی در دلِ او برانگیخته شود.
سراینده‌ی تک‌بیت پاره‌ی اول را به پایان می‌رساند و پاره‌ی دوم را با واژه‌ی «مر» به معنی مگر آغاز می‌کند. مر آمیخته با شک و گمان و دو دلی است. سراینده‌ی بیت می‌خواهد هم‌چنان احساس تردید مردن و یا نمردن، تداوم داشته باشد.
خاکسترنشین شدن نفرینی با عقوبت بد است. (بویل‌کو) محل تلنبار شدن خاکستر است. در باور این قوم بویل‌کو مکانی بدیمن و شوم است. بویل‌کو خاکستر بازمانده‌ای از آتش است که در حاشیه‌ی زندگی تلنبار شده است. تشبیه هوشمندانه‌ی انسان به آتش روشن در اجاق خانه و مرگ او به خاکستر سرد و همانند انگاشتن انباشتگی خاکستر به خاک‌های گور، ژرف‌اندیشی سراینده‌ی این تک‌بیت را می‌رساند. اوج بازی خیال‌انگیز با اشیا و اماکن در ساختار یک زندگی ایلی که در این تک‌بیت به کار گرفته شده است، هنگامی شکل می‌گیرد که بُویْل‌کو، گوری می‌شود که در مسیر تندبادهایی که در دشت‌های باز و بلند وزیده می‌شود، قرار گرفته است.
لابد توده‌ی نرم خاکستر به تاراج بادها می‌رود و هیچ اثری از گور موهومی در دشت‌های بادخیز باقی نمی‌ماند. سراینده‌ی تک‌بیت برای این‌که مرگ عزیز از دست رفته‌اش را انکار کند، زمین و زمان زیست‌بومش را به گواهی می‌گیرد تا با امیدواری مبهمی به نامیرایی او دل ببندد.
دو نمونه از تک‌بیت مور و هوره در گویش لکی بررسی شد تا سعی شود، جلوه‌هایی متعالی از تفسیر و تبیین انسانی ایلیاتی از جهانی که در آن می‌زیسته است، بیان شود. در این بررسی اجمالی به نمونه‌هایی از روابط پیچیده‌ی احساس و ادراک انسان ایلی که در ادبیات شفاهی بازتاب یافته است، ارجاع داده شد.
مولفه‌های هنری این قوم گر چه در ساختاری اقتصادی و اجتماعی ماقبل توسعه‌یافتگی و صنعتی شکل گرفته است، اما ارزش والای هنری این آثار معنوی، چیزی کمتر از شاه‌کارهای مشابه سایر جوامع بشری ندارند.
چون در این مقاله به خاطر طولانی شدن مطلب نمی‌توانم ده‌ها تک‌بیت هم‌سنگ با ابیات یاد شده را بررسی کنم، ناگزیرم به تعداد اندکی از ابیاتی که به موضوع مقاله‌ام اشاره‌ای گذرا بکنم.
زنان ایل هنگامی که در مراسم پُرسِ عزیزی که با آنان نسبت خونی دارد گرد هم می‌آیند و با هم‌سُرایی اندوه‌باری او را برادر خود می‌دانند. آنان مرگ را برای نازنین برادرشان روا نمی‌دارند. حتا اگر او در بسترِ مرگ به حالت احتضار باشد. اگر نازنین برادرشان چشم بر جهان هستی ببندد و خود را به مرگ تسلیم کند، مردن او را خوابی معمولی و همیشگی می‌دانند. برایش نازْبالشِ نرمی می‌طلبند تا سر بر بالین بنهد.
برالم چاتی گلالاوه سی ناز بالش بنن وخت خاوه سی
بر نازنین برادرم چه می‌گذرد؟ که این چنین اشک در چشمانشان حلقه زده است. نازْبالش زیر سرش بگذارید هنگام خوابیدنش فرا رسیده است.
تلقی کردن مرگ با خواب مضمون بسیاری از ابیات مور و هوره است. سرایندگان این ابیات گر چه این تک‌‌‌بیت‌ها را برای سر دادن آواهای مور و هوره در مراسم پُرس و یا یادمان درگذشتگان سروده‌اند، اما ارج نهادن به انسان آن‌قدر اهمیت می‌یابد که این سروده‌ها مرگ را نفی می‌کنند و از عزیزان خود می‌خواهند تا به آن گردن ننهند.
سرکت وردار اِ گرون خاوهَ
ای خاوه و تو فره مناوه
serakat verdār e geron xāwa
ey xāwa va to fera manāwa
سرت را از خواب گرانی که تو را در بر گرفته بردار، این‌گونه خوابیدن برای تو بسیار ناشایست است. با بیان تک‌بیت یاد شده علیه مرگ عصیان می‌شود. مردن خوابی سنگین پنداشته می‌شود.خطاب به عزیز از دست رفته‌اش نهیب زده می‌شود که مرگ برای تو بسیار حقیر است. برخیز و به زندگی بازگرد.
سرکت وردار وه شیرین خاوه
نرگس و تری ریشه ژَ آوه
serakat verdār e širin xāwa
narges va tari riša ža āwa
سرت را از خواب شیرین بردار، تر و تازگی گل نرگس به خاطر آن است که ریشه در آب دارد. این تک‌بیت را زنان، در مراسم پُرس و با آوای مور می‌خوانند. مضمون تک‌بیت خطاب به کسی است که چشم بر زندگی فرو بسته است. مویه‌خوان با بیان این بیت در آوای مور نمی‌خواهد مرگ عزیز از دست رفته‌اش را بپذیرد و مرگ او را خوابی شیرین می‌پندارد. هر آن امیدوار است مرگ را نفی کند و سرش را از بستر بردارد و به زندگی بازگردد. چون در زندگی‌اش بارها دیده است که گل نرگس با همه‌ی تری و تازگی‌اش، اگر چشم فرو بسته باشد، چون ریشه در آب دارد گل‌‌هایش شکفته می‌شود و چشم‌هایش را به روی حیات و زندگی می‌گشاید. [قوم لک مانند سایر اقوام کوه‌نشین زاگرس مرکزی، طی هزاران سال زندگی مداوم و پیوسته، رمه‌های اسب و گله‌های گاو و گوسفند خود را در چراگاه‌های محدودی که به آن‌ها تعلق داشته به چرا وا داشته‌اند تا بر اساس سه عنصر حیاتی انسان، علف و دام زندگی خود را به شیوه‌ی اقتصاد شبانی و کوچ‌گری با جغرافیای سختی که در آن می‌زیسته‌اند، سازگار سازند. در این شیوه‌ی زندگی نقش موُثر مردان سلحشور که از حریمِ زندگی دفاع می‌کرده‌اند، به عنوان مهم‌ترین عنصرِ حیاتی بسیار با اهمیت بوده‌اند. فقدان مدافعان این شیوه‌ی زندگی، نگرانی عمومی را برمی‌انگیخته است و نبودن حامیان ایل به کلِ جامعه‌ی ایلی ضرر می‌رسانده است.
این جامعه، فرهنگِ خاص خود را به نحوی ایجاد می‌نموده تا با هنجارهایش، ارزش‌های جامعه‌ی ایلی را پاس بدارد. در بخشی از ادبیات شفاهی ایلی واکنش‌های هیجانی در عالم خیال، به کار گرفته شده است تا انسان را نامیرا و جاودان سازد و آیین‌های مرگ، نمادها و نشانه‌های بسیاری را به کارگیرد تا به جامعه‌اش القا کند، انسان اصلی‌ترین محورِ حیات، نامیرا و جاودان است.
ناباوری در مرگ عزیزان و گردن ننهادن بر مردن، تنها در تعدادی از ابیات مور و هوره تجلی نمی‌یابد، بلکه این تصور در بسیاری از آیین‌ها، مراسم، نشانه‌ها و نمادهای زندگی ایلی به کار گرفته می‌شود تا با نیستی و مرگ مقابله شود.
اجرای ریتم‌های موزون و رقص‌های دسته‌جمعی نمادی از ابراز شادمانی انسان‌هاست. اما هنگامی که انسان نخبه‌ای در قوم لک چشم از جهان فرو می‌بسته است، طی آیینی نمادین با اجرای نوعی رقص به نام (هی‌را، هی‌را) برگِردِ جنازه‌ی درگذشته می‌رقصیده‌اند. این رقص را مردان به صورت دسته جمعی شانه‌به‌شانه‌ی هم اجرا می‌کردند. این رقصیدن برای مراسم مرگ شبیه به رقص «سنگین سماع» است. این نوع رقصیدن برخلاف همه‌ی رقص‌های دسته جمعی از راست به چپ و در جهت حرکت عقربه‌های ساعت انجام می‌گیرد. رقصندگان هی‌را هی‌را در یک هم‌نوایی با آهنگی حماسی ابیاتی از مور و هوره در ستودن درگذشته می‌خوانند. شیوه‌ی اجرای این آیین انگار دهن‌کجی به مرگ است و به نوعی اعتراض به مردن و نادیده انگاشتن آن تلقی می‌شود.
در مراسم درگذشتگان عَلَم‌هایی که بی‌شباهت به قامت نمادین انسان نیستند، در مکان به جای آوردن پُرس برپا می‌دارند تا شاید نشانه‌‌ای از حضور درگذشته باشد. درگذشته‌ای که قامت او دیگر رؤیت نخواهد شد. این نمایش نمادین به نوعی مقابله با زوالی است که مرگ با خود می‌آورد.
گاهی که زنان قوم لک «وی، وی» کنان صورت خود را می‌خراشند در واقع علیه (وی) یا (واته) خدای مرگ عصیان می‌کنند و به فرمان او که مردن، مرگ و ویرانی است اعتراض می‌کنند.
قومِ لک بر فراز گور مردانِ قبایل خود (میل) ستون‌های چند وجهی سنگی، قرار می‌دهند. این ستون‌های سنگی در قد و قواره‌ی یک انسان هستند. شاید بر پا داشتن میل سنگی به نوعی مقابله با نیستی و مرگ است. برای این‌که این ستون‌های سنگی هویتی انسانی همانند درگذشتگان بیابند، وجوه آن‌ها را با نقوشی که موضوع آنان هم‌خوانی با علایق درگذشته داشته، حکاکی می‌کرده‌اند تا این‌گونه نامیرایی و جاودانگی فرد درگذشته را ماندگار سازند.